Rettleiaren Spesialundervisning for vaksne

Planleggings- og gjennomføringsfasen startar når kommunen har gjort eit enkeltvedtak som gir den vaksne rett til spesialundervisning. Planleggingsfasen handlar mellom anna om utforming av ein individuell opplæringsplan (IOP).

Denne fasen er regulert i §§ 5-1 og 5-5.

IOP-en skal bygge på den sakkunnige vurderinga og enkeltvedtaket om spesialundervisning. Han kan ikkje innehalde nye, andre eller færre rettar for den vaksne enn dei som er fastsette i enkeltvedtaket. Enkeltvedtaket for spesialundervisning set dermed dei absolutte rammene for IOP-en. Alle vaksne som får spesialundervisning, skal ha ein IOP.

Formålet med ein IOP er å utvikle kortfatta og praktiske planar til hjelp i planlegging, gjennomføring og evaluering av opplæringa for den vaksne som får spesialundervisning.²⁷ IOP-ein må ikkje vere ein kopi av enkeltvedtaket.

IOP-en er eit arbeidsverktøy for læraren for å sikre at opplæringstilbodet blir i samsvar med det den vaksne har rett til etter enkeltvedtaket. Desse spørsmåla bør drøftast og takast stilling til ved utarbeidinga av IOP-en:

• Kva form bør IOP-en ha for at han skal bli eit godt arbeidsverktøy?
• Kva progresjon i opplæringa er det realistisk å legge opp til?
• Korleis kan måla i IOP-en best mogleg sjåast i samanheng med måla i planen for ordinær undervisning?
• Kva innhald skal det leggast vekt på for at den vaksne skal kunne nå måla?
• Kva arbeidsmåtar er det mest formålstenleg å legge til rette for?
• Kva for vurderingsformer er det mest formålstenleg å bruke?
• Kva er fordelane og ulempene ved dei ulike organisatoriske løysingane?
• I kva grad og i kva situasjonar er det behov for tilrettelegging i det fysiske miljøet rundt den vaksne?

Leiaren ved vaksenopplæringa har ansvaret for å legge til rette for eit godt planarbeid og for å sikre at dei IOP-ane som blir utarbeidde, er innanfor krava i lova.

Vi rår til at dei personane som arbeider med den vaksne, utarbeider IOP-en saman. Det er vaksenopplæringa som har ansvaret for å lage IOP-en.

Det kan også vere aktuelt å trekke inn andre fagmiljø som har greidd ut den vaksne, eller som har følgt opp den vaksne og har kunnskap som er relevant for opplæringstilbodet.

Plikta til å utarbeide ein individuell plan følger av helse- og omsorgstenestelova.

Ein individuell plan (IP) er ikkje det same som ein individuell opplæringsplan (IOP). Ein IOP kan vere ein del av den individuelle planen, men ein individuell plan kan ikkje erstatte ein IOP eller motsett. Les mer om IOP og IP.

IOP skal utarbeides så snart som mulig etter at enkeltvedtaket er fattet. Det kan være aktuelt å begynne dette arbeidet noe før, men planen kan ikke ferdigstilles før et enkeltvedtak om spesialundervisning er fattet.

Ikke tillatt å bruke IOP før vedtaket er gjort

Voksenopplæringen kan ikke begynne å bruke en IOP overfor den voksne før det er fattet et enkeltvedtak som gir den voksne rett til spesialundervisning.

Ein IOP kan lagast på mange måtar. Det gjeld både forma og det konkrete innhaldet. Det er viktig at ein IOP er laga slik at han er til praktisk hjelp for lærarane i spesialundervisninga.

Ein god IOP

• har ei enkel form
• er lett å forstå
• har ei relativt lite arbeidskrevjande utfylling
• har ei logisk oppbygging
• viser heilskap og samanheng i opplæringstilbodet til den vaksne
• gir eit godt grunnlag for å evaluere opplæringa  

Kor omfattande skal IOP-en vere?

Ikkje alle vaksne treng omfattande planar. For vaksne med behov for spesialundervisning i eit avgrensa omfang, er det generelt nok med ein mindre omfattande plan.

For vaksne som har større og meir samansette vanskar, må ein større del av opplæringa leggast særskilt til rette, noko som kan føre til ein meir omfattande IOP.

Kva skal ein IOP innehalde?

Ein IOP skal vise

• målet for opplæringa
• innhaldet i opplæringa
• korleis opplæringa skal gjennomførast

Mål om deltaking er ikkje i tråd med føresegnene i opplæringslova. Ein IOP skal ikkje erstattast med ein såkalla individuell opplærings- og deltakingsplan (IODP). For vaksne som får spesialundervisning, skal det utarbeidast ein IOP.

Målet med og innhaldet i opplæringa

Ein IOP skal angi mål og innhald i opplæringa. Mål og innhald heng nøye saman, og det er viktig at innhaldet blir utforma på bakgrunn av måla i IOP-en.

Innhaldet i IOP-en må samsvare med vurderinga i enkeltvedtaket av behov, evner og føresetnader hos den vaksne, ei beskriving av læringsmål og omfang, og avvik frå læreplanverket eller opplæringslova elles.

Særleg om innhaldet i ein IOP for vaksne som har rett til spesialundervisning for å utvikle eller halde ved like grunnleggande ferdigheiter (§ 4 A-2 andre ledd)

Denne gruppa vaksne har ofte behov for store avvik frå den ordinære grunnskoleopplæringa og består gjerne av personar med samansette behov som mottar tenester frå ulike delar av hjelpeapparatet. Nokre av dei vil vere knytte til omsorgsbustader/institusjonar.

Måla kan vere knytte til grunnleggande ferdigheiter på område som for eksempel

• ADL-trening (opplæring i daglege gjeremål)
• eigenomsorg (å kunne ta vare på seg sjølv, kropp og helse)
• kommunikasjon (å kunne gjere seg forstått og forstå andre)
• sosial kompetanse
• praktiske ferdigheiter

Korleis skal opplæringa gjennomførast?  

I tillegg til mål og innhald skal ein IOP beskrive korleis opplæringa skal gjennomførast. Rammene for organiseringa av spesialundervisninga vil vere gitt i enkeltvedtaket. Tiltak som ikkje kan utleiast av enkeltvedtaket, kan ikkje skisserast i ein IOP.

Fysisk tilrettelegging

For mange vaksne er det viktig å vurdere om det er behov for tilrettelegging av det fysiske miljøet, hjelpemiddel, inventar og tilrettelagde læremiddel. Det kan mellom anna gjelde ventilasjon, lese-TV, teleslynge, IKT-utstyr og IKT-tilpassingar.

Det kan også vere aktuelt med særskild bistand eller ulike typar direkte hjelp frå fysioterapeut, logoped eller andre. Avhengig av kva behov den vaksne har, må vaksenopplæringa vurdere om dette bør omtalast i ein IOP.

Det er ikkje eit krav i opplæringslova at den vaksne må samtykke til IOP. Det er heller ikkje nødvendig å signere IOP-en før vaksenopplæringa kan begynne å bruke han. Den vaksne skal involverast i arbeidet, men vaksenopplæringa treng ikkje å få IOP-en godkjend av den vaksne. IOP-en er eit arbeidsdokument som er utforma på grunnlag av enkeltvedtaket. Dersom den vaksne ikkje har klaga på enkeltvedtaket, reknar ein med at han/ho har godtatt innhaldet i opplæringstilbodet. Den vaksne bør likevel få ein kopi av IOP-en.

Måla i ein IOP kan settast for ulike tidsperiodar. Om ein vil sette mål for ein lengre tidsperiode enn eitt opplæringsår, må vurderast ut frå kva som er formålstenleg for den enkelte vaksne. Måla i ein IOP kan ikkje settast utover lengda av enkeltvedtaket om spesialundervisning.

På kort sikt må det vurderast kva mål som gjeld for eit opplæringsår, eventuelt for eit kortare tidsrom. På lang sikt er det viktig å sjå måla i samanheng med kva kompetanse det er realistisk at den vaksne kan klare å opparbeide seg eller halde ved like innan opplæringa er avslutta.

Det er viktig at lærarane i spesialundervisning og ordinær undervisning samarbeider om opplæringa der det er aktuelt. Alle lærarane som underviser den vaksne, er ansvarlege for å legge til rette for tiltaka i IOP-en.

I gjennomføringa av opplæringa av den vaksne som har enkeltvedtak om spesialundervisning, kan det oppstå spørsmål både i samband med dei delane av opplæringa der den vaksne har rett til spesialundervisning, og dei delane av opplæringa der den vaksne skal ha eit ordinært opplæringstilbod.

Vaksenopplæringa kan møte på desse problemstillingane:

• Kva om det ikkje er samsvar mellom omfanget av spesialundervisning som er fastsett i enkeltvedtaket, og den faktiske ressursen den vaksne får?
• Kor mykje kan vaksenopplæringa justere ein IOP før det må gjerast eit nytt enkeltvedtak?

Kva skjer dersom det ikkje er samsvar mellom omfanget av spesialundervisning som er fastsett i enkeltvedtaket, og den faktiske ressursen den vaksne får?

Vaksenopplæringa skal planlegge og gjennomføre opplæringa slik at den vaksne får den spesialundervisninga han eller ho har krav på. Enkeltvedtak om spesialundervisning gir den vaksne rett til individuell tilrettelegging.

Det kan vere mange årsaker til at det ikkje er samsvar mellom den individuelt tildelte ressursen den vaksne har krav på, og den ressursen som vedkommande faktisk får tildelt.

Det er viktig at praksis frå vaksenopplæringa si side samsvarer med enkeltvedtaket. Dersom den vaksne mistar timar med spesialundervisning, skal dei takast igjen så langt det er pedagogisk forsvarleg.

Gjennom enkeltvedtaket har den vaksne fått rett til eit forsvarleg opplæringstilbod. Dersom noko av denne opplæringa forsvinn, kan det vere at opplæringstilbodet ikkje lenger oppfyller kravet om at det skal vere forsvarleg, noko som igjen betyr at kommunen ikkje oppfyller dei forpliktingane dei har etter opplæringslova.

Den vaksne kan klage til statsforvalteren dersom spesialundervisninga ikkje blir gjennomført slik det er fastsett i enkeltvedtaket. Klagen skal sendast til kommunen. Dersom kommunen ikkje er einig i klagen og ikkje omgjer vedtaket, skal dei sende klagen til statsforvalteren.

Kor mykje kan vaksenopplæringa «justere» ein IOP før det må gjerast eit nytt enkeltvedtak?

Læringsutbyttet og måloppnåinga undervegs i opplæringsløpet gir indikasjonar på om IOP-en fungerer, eller om det bør gjerast justeringar.

Vaksenopplæringa kan justere IOP-en dersom dei meiner det er nødvendig for at den vaksne skal få eit forsvarleg opplæringstilbod, eller at eit anna tilbod vil gi den vaksne eit betre læringsutbytte.

For kvart tilfelle må det vurderast om justeringane eller endringane i IOP-en er innanfor enkeltvedtaket, eller om det er nødvendig å gjere eit nytt enkeltvedtak.

Vaksne har rett til individuell vurdering, sjå forskrift til opplæringslova § 4-1. Individuell vurdering omfatter både underveisvurdering med og uten karakter, sluttvurdering og dokumentasjon.

Individuell vurdering omfattar både undervegsvurdering med og utan karakter, sluttvurdering og dokumentasjon.  

Undervegsvurdering

Undervegsvurderinga skal brukast som ein reiskap i læringsprosessen og som grunnlag for tilpassa opplæring og bidra til at den vaksne aukar kompetansen sin i fag. Vaksne med rett til spesialundervisning skal også ha undervegsvurdering knytt til innhaldet i IOP-en. Måla i IOP-en er konkrete læringsmål som både skal fungere som delmål på vegen mot å oppnå kompetansemåla i læreplanane for fag eller utvikle og halde ved like grunnleggande ferdigheiter, og bidra til større læringsutbytte. Læringsmåla i IOP-en skal ikkje brukast som grunnlag for vurdering med karakter dersom dei ikkje femner heile kompetansemål. Det skal dokumenterast at undervegsvurdering er gitt.

Sluttvurdering

Vaksne i grunnskolen som har individuell opplæringsplan, skal vurderast etter dei samla kompetansemåla i læreplanen for faget, sjå forskrifta § 4-11. Læreplanane må likevel tilpassast den vaksne. Sjå omtale under punkt 1.2.

Ein karakter (halvårsvurdering eller standpunkt) som blir sett på grunnlag av ein IOP som har eit «smalare» vurderingsgrunnlag enn dei samla kompetansemåla etter læreplanen for faget, er i strid med forskrifta. Den vaksne kan ha grunnlag for karakter i faget sjølv om han/ho har avvik frå læreplanane for fag. Den vaksne vil mangle måloppnåing i dei kompetansemåla han eller ho har avvik frå, og det vil kunne verke inn på karakteren. Dersom den vaksne har avvik frå fleire kompetansemål, må læraren vurdere om det er grunnlag for å sette karakter i faget.

Vaksne i grunnskoleopplæring med fritak frå vurdering med karakter skal ha vurdering utan karakter på grunnlag av måla i IOP-en, så langt planen avvik frå læreplanen for faget.