Eatnemefaage saemien (NAT02‑04)
Maahtoeulmieh jïh vuarjasjimmie

Ektiedimmieh

Tjïelkestimmie

Maahtoeulmie 10. daltesen mænngan

Lïerehtimmien ulmie lea learohke edtja maehtedh

  • gyhtjelassh gihtjedh jïh hypoteesh darjodh eatnemefaageles fenomeeni bïjre, jearohke jïh ovjearohke varijaabelh identifiseeredh jïh daata tjöönghkedh juktie vaestiedassem gaavnedh
  • tjöönghkeme daatah analyseeredh jïh nuhtjedh

    Nuhtjedh sæjhta jiehtedh mijjieh nåhtoem mestie akt vaeltebe jallh dahkoem darjobe juktie aktem ulmiem jaksedh. Nuhtjedh lea mahte seamma goh nåhtadidh, åtnose vaeltedh, vuesiehtimmien gaavhtan akte vuekie jallh dïrrege.

     juktie tjïelkestimmieh darjodh, tjïelkestimmide digkiedidh

    Digkiedidh lea tjoevkesem bïejedh akten aamhtesasse viehkine joekehts bielieh aamhtesijstie åvtese giesedh jïh dovne mietelen jïh vuestelen argumenteradidh. Digkiedimmie maahta konklusjovnem minngemosth utnedh. Digkiedidh maehtebe jïjtjeraarehke darjodh jïh mubpiejgujmie ektine. Gosse jienebh aamhtesen bïjre soptsestellieh dellie dïhte maahta seamma årrodh goh dïjveldidh.

     tjoevkesisnie sjiehteles teorijeste, jïh kvaliteetem jïjtse jïh mubpiej goerehtimmijste vuarjasjidh

    Vuarjasjidh lea ovmessie bieliej bijjeli ussjedidh aktene aamhtesisnie jallh vuajnosne. Maahta aaj årrodh mïelem utnedh kvaliteeten bïjre akten dorjesasse jallh prosessese. Illedahke aktede vuarjasjimmeste lea daamtaj akte sjæjsjalimmie, vierhtiedimmie jallh konklusjovne.

  • modellh nuhtjedh

    Nuhtjedh sæjhta jiehtedh mijjieh nåhtoem mestie akt vaeltebe jallh dahkoem darjobe juktie aktem ulmiem jaksedh. Nuhtjedh lea mahte seamma goh nåhtadidh, åtnose vaeltedh, vuesiehtimmien gaavhtan akte vuekie jallh dïrrege.

     jïh darjodh juktie eatnemefaageles prosessh jïh systeemh åvtelhbodti jiehtedh jïh buerkiestidh

    Buerkiestidh lea guvviedidh jallh vaajestidh aktem dååjresem, heannadimmiem, barkoeprosessem jallh faageles teemam. Maam akt buerkiestidh aaj maahta årrodh sjyöhtehke faagedïejvesh nuhtjedh juktie daajroem teeman bïjre systematiseradidh.

    , jïh modelli faamoeh jïh gaertjiedimmieh tjïelkestidh

    Tjïelkestidh lea faageleslaakan aamhtesem jïh dåeriesmoerem buerkiestidh, jallh maam akt mijjieh edtjebe goerehtidh jallh tjïrrehtidh.

  • meatan årrodh vaahravuarjasjimmine pryövemi bïjre, jïh jearsoesvoeteråajvarimmide fulkedh
  • vuesiehtimmieh vedtedh dotkemasse mij sjyöhtehke daelie, jïh digkiedidh

    Digkiedidh lea tjoevkesem bïejedh akten aamhtesasse viehkine joekehts bielieh aamhtesijstie åvtese giesedh jïh dovne mietelen jïh vuestelen argumenteradidh. Digkiedimmie maahta konklusjovnem minngemosth utnedh. Digkiedidh maehtebe jïjtjeraarehke darjodh jïh mubpiejgujmie ektine. Gosse jienebh aamhtesen bïjre soptsestellieh dellie dïhte maahta seamma årrodh goh dïjveldidh.

     guktie orre daajroe laavenjostoem jïh laejhtehks geatskanimmiem buakta daan daaletje daajrose
  • teknologeles systeemh goerehtidh

    Goerehtidh lea dååjredh jïh eksperimenteradidh, jïh maahta tjetskehkevoetem jïh onterdimmiem gorredidh. Goerehtidh maahta årrodh daajedh, ohtsedh, vueptiestidh, vïhtesjidh jallh kraanskodh. Såemies aejkien sæjhta årrodh ovmessie bielieh aktede aamhtesijstie goerehtidh akten ræhpas jïh laejhtehks digkiedimmien tjirrh. Goerehtidh maahta aaj årrodh teestadidh jallh pryövedh jïh barkoevuekieh, dorjesh jallh dalhketjh evalueradidh.

    , guarkedh

    Guarkedh lea mïelem mejnie akt gåajhtsedidh, guarkedh mij jeahtasåvva jallh guktie mij akt ektesne govlesåvva. Maahta goerkesem vuesiehtidh viehkine tjïelkestidh, ovmessie alternatijvh digkiedidh, sjyöhtehke vuekieh viertiestidh jallh kvaliteetem vuarjasjidh.

     jïh darjodh gusnie seedtije jïh dåastoje
  • programmeeremem nuhtjedh

    Nuhtjedh sæjhta jiehtedh mijjieh nåhtoem mestie akt vaeltebe jallh dahkoem darjobe juktie aktem ulmiem jaksedh. Nuhtjedh lea mahte seamma goh nåhtadidh, åtnose vaeltedh, vuesiehtimmien gaavhtan akte vuekie jallh dïrrege.

     juktie eatnemefaageles fenomeenh goerehtidh

    Goerehtidh lea dååjredh jïh eksperimenteradidh, jïh maahta tjetskehkevoetem jïh onterdimmiem gorredidh. Goerehtidh maahta årrodh daajedh, ohtsedh, vueptiestidh, vïhtesjidh jallh kraanskodh. Såemies aejkien sæjhta årrodh ovmessie bielieh aktede aamhtesijstie goerehtidh akten ræhpas jïh laejhtehks digkiedimmien tjirrh. Goerehtidh maahta aaj årrodh teestadidh jallh pryövedh jïh barkoevuekieh, dorjesh jallh dalhketjh evalueradidh.

  • kjemiske reaksjovnh goerehtidh

    Goerehtidh lea dååjredh jïh eksperimenteradidh, jïh maahta tjetskehkevoetem jïh onterdimmiem gorredidh. Goerehtidh maahta årrodh daajedh, ohtsedh, vueptiestidh, vïhtesjidh jallh kraanskodh. Såemies aejkien sæjhta årrodh ovmessie bielieh aktede aamhtesijstie goerehtidh akten ræhpas jïh laejhtehks digkiedimmien tjirrh. Goerehtidh maahta aaj årrodh teestadidh jallh pryövedh jïh barkoevuekieh, dorjesh jallh dalhketjh evalueradidh.

    , maassevaarjelimmiem tjïelkestidh

    Tjïelkestidh lea faageleslaakan aamhtesem jïh dåeriesmoerem buerkiestidh, jallh maam akt mijjieh edtjebe goerehtidh jallh tjïrrehtidh.

    , jïh tjïelkestidh

    Tjïelkestidh lea faageleslaakan aamhtesem jïh dåeriesmoerem buerkiestidh, jallh maam akt mijjieh edtjebe goerehtidh jallh tjïrrehtidh.

     man åvteste såemies båeltielimmiereaksjovnh leah vihkele
  • atovmemodellh jïh periodesysteemem nuhtjedh

    Nuhtjedh sæjhta jiehtedh mijjieh nåhtoem mestie akt vaeltebe jallh dahkoem darjobe juktie aktem ulmiem jaksedh. Nuhtjedh lea mahte seamma goh nåhtadidh, åtnose vaeltedh, vuesiehtimmien gaavhtan akte vuekie jallh dïrrege.

     juktie maadth-aamhti jïh kjemiske ektiedimmiej jïjtsevoeth tjïelkestidh

    Tjïelkestidh lea faageleslaakan aamhtesem jïh dåeriesmoerem buerkiestidh, jallh maam akt mijjieh edtjebe goerehtidh jallh tjïrrehtidh.

  • drivhuseffektem buerkiestidh

    Buerkiestidh lea guvviedidh jallh vaajestidh aktem dååjresem, heannadimmiem, barkoeprosessem jallh faageles teemam. Maam akt buerkiestidh aaj maahta årrodh sjyöhtehke faagedïejvesh nuhtjedh juktie daajroem teeman bïjre systematiseradidh.

     jïh faktovrh tjïelkestidh

    Tjïelkestidh lea faageleslaakan aamhtesem jïh dåeriesmoerem buerkiestidh, jallh maam akt mijjieh edtjebe goerehtidh jallh tjïrrehtidh.

     mah maehtieh fåantojne årrodh dejtie veartenevijries klijmajarkelimmide
  • energijevaarjelimmiem jïh energijekvaliteetem tjïelkestidh

    Tjïelkestidh lea faageleslaakan aamhtesem jïh dåeriesmoerem buerkiestidh, jallh maam akt mijjieh edtjebe goerehtidh jallh tjïrrehtidh.

     jïh ovmessie vuekieh goerehtidh

    Goerehtidh lea dååjredh jïh eksperimenteradidh, jïh maahta tjetskehkevoetem jïh onterdimmiem gorredidh. Goerehtidh maahta årrodh daajedh, ohtsedh, vueptiestidh, vïhtesjidh jallh kraanskodh. Såemies aejkien sæjhta årrodh ovmessie bielieh aktede aamhtesijstie goerehtidh akten ræhpas jïh laejhtehks digkiedimmien tjirrh. Goerehtidh maahta aaj årrodh teestadidh jallh pryövedh jïh barkoevuekieh, dorjesh jallh dalhketjh evalueradidh.

     juktie energijem jeatjahtehtedh, foeresjidh jïh vöörhkedh
  • digkiedidh

    Digkiedidh lea tjoevkesem bïejedh akten aamhtesasse viehkine joekehts bielieh aamhtesijstie åvtese giesedh jïh dovne mietelen jïh vuestelen argumenteradidh. Digkiedimmie maahta konklusjovnem minngemosth utnedh. Digkiedidh maehtebe jïjtjeraarehke darjodh jïh mubpiejgujmie ektine. Gosse jienebh aamhtesen bïjre soptsestellieh dellie dïhte maahta seamma årrodh goh dïjveldidh.

     guktie energijeproduksjovne jïh energijeåtnoe maehtieh byjresem voenges sijjesne jïh abpe veartenisnie baajnehtidh
  • buerkiestidh

    Buerkiestidh lea guvviedidh jallh vaajestidh aktem dååjresem, heannadimmiem, barkoeprosessem jallh faageles teemam. Maam akt buerkiestidh aaj maahta årrodh sjyöhtehke faagedïejvesh nuhtjedh juktie daajroem teeman bïjre systematiseradidh.

     guktie dotkijh leah evolusjovneteorijem vueptiestamme, jïh dam nuhtjieh juktie evtiedimmiem biologeles gellievoeteste tjïelkestidh
  • ceellah viertiestidh

    Viertiestidh lea hedtieh jïh joekehtsh goerehtidh göökte jallh jienebi tsiehkiej gaskem.

     ovmessie organismi luvnie, jïh ektiedimmieh buerkiestidh

    Buerkiestidh lea guvviedidh jallh vaajestidh aktem dååjresem, heannadimmiem, barkoeprosessem jallh faageles teemam. Maam akt buerkiestidh aaj maahta årrodh sjyöhtehke faagedïejvesh nuhtjedh juktie daajroem teeman bïjre systematiseradidh.

     tseegkemen jïh funksjovnen gaskem
  • ektiedimmieh goerehtidh

    Goerehtidh lea dååjredh jïh eksperimenteradidh, jïh maahta tjetskehkevoetem jïh onterdimmiem gorredidh. Goerehtidh maahta årrodh daajedh, ohtsedh, vueptiestidh, vïhtesjidh jallh kraanskodh. Såemies aejkien sæjhta årrodh ovmessie bielieh aktede aamhtesijstie goerehtidh akten ræhpas jïh laejhtehks digkiedimmien tjirrh. Goerehtidh maahta aaj årrodh teestadidh jallh pryövedh jïh barkoevuekieh, dorjesh jallh dalhketjh evalueradidh.

     gaskem abiotiske jïh biotiske faktovri gaskem aktene ekosysteemesne, jïh digkiedidh guktie energije jïh materije jeatjahtehtieh kretsløpesne
  • vuesiehtimmieh vedtedh jïh sjyöhtehke aehpieh digkiedidh

    Digkiedidh lea tjoevkesem bïejedh akten aamhtesasse viehkine joekehts bielieh aamhtesijstie åvtese giesedh jïh dovne mietelen jïh vuestelen argumenteradidh. Digkiedimmie maahta konklusjovnem minngemosth utnedh. Digkiedidh maehtebe jïjtjeraarehke darjodh jïh mubpiejgujmie ektine. Gosse jienebh aamhtesen bïjre soptsestellieh dellie dïhte maahta seamma årrodh goh dïjveldidh.

     nuhtemen bïjre eatnemevierhtijste, jïh teehpemen bïjre biologeles gellievoeteste
  • praktihkeles meatan årrodh vuesiehtidh guktie eatnamisnie bïerkenidh, jïh bïerkenimmiem viertiestidh ovmessie saemien dajvine
  • tjïelkestidh

    Tjïelkestidh lea faageleslaakan aamhtesem jïh dåeriesmoerem buerkiestidh, jallh maam akt mijjieh edtjebe goerehtidh jallh tjïrrehtidh.

     guktie fotosynteese jïh ceellavoejngehtimmie energijem vedtieh gaajhkese mij jeala karbonkretsløpen tjïrrh
  • plaateteknotihketeorijem nuhtjedh

    Nuhtjedh sæjhta jiehtedh mijjieh nåhtoem mestie akt vaeltebe jallh dahkoem darjobe juktie aktem ulmiem jaksedh. Nuhtjedh lea mahte seamma goh nåhtadidh, åtnose vaeltedh, vuesiehtimmien gaavhtan akte vuekie jallh dïrrege.

     juktie eatnemem evtiedimmiem tjïelkestidh tïjje doekoe, jïh vuesiehtimmieh vïhtesjimmide vedtedh mah teorijem dåarjoehtieh
  • gyhtjelassh seksuelle jïh reproduktijve healsoen bïjre digkiedidh

    Digkiedidh lea tjoevkesem bïejedh akten aamhtesasse viehkine joekehts bielieh aamhtesijstie åvtese giesedh jïh dovne mietelen jïh vuestelen argumenteradidh. Digkiedimmie maahta konklusjovnem minngemosth utnedh. Digkiedidh maehtebe jïjtjeraarehke darjodh jïh mubpiejgujmie ektine. Gosse jienebh aamhtesen bïjre soptsestellieh dellie dïhte maahta seamma årrodh goh dïjveldidh.

  • neervasysteemem jïh hormonsysteemem viertiestidh

    Viertiestidh lea hedtieh jïh joekehtsh goerehtidh göökte jallh jienebi tsiehkiej gaskem.

    , jïh buerkiestidh

    Buerkiestidh lea guvviedidh jallh vaajestidh aktem dååjresem, heannadimmiem, barkoeprosessem jallh faageles teemam. Maam akt buerkiestidh aaj maahta årrodh sjyöhtehke faagedïejvesh nuhtjedh juktie daajroem teeman bïjre systematiseradidh.

     guktie ruvsemehtie, bådtjah, byjresedaalhkesh jïh doping signaalesysteemide baajnehtieh
  • kråahpen immun-vaarjelimmiem buerkiestidh

    Buerkiestidh lea guvviedidh jallh vaajestidh aktem dååjresem, heannadimmiem, barkoeprosessem jallh faageles teemam. Maam akt buerkiestidh aaj maahta årrodh sjyöhtehke faagedïejvesh nuhtjedh juktie daajroem teeman bïjre systematiseradidh.

     jïh guktie vaksijne jåhta, jïh tjïelkestidh

    Tjïelkestidh lea faageleslaakan aamhtesem jïh dåeriesmoerem buerkiestidh, jallh maam akt mijjieh edtjebe goerehtidh jallh tjïrrehtidh.

     maam ulmide vaksjinah almetjehealsose utnieh

Jaabnan vuarjasjimmie

Jaabnan vuarjasjimmie edtja viehkiehtidh lïeremem eevtjedh jïh maahtoem faagesne evtiedidh. Learohkh maahtoem vuesiehtieh jïh evtiedieh 8., 9. jïh 10. daltesisnie gosse faagegïelem, teorijh jïh modellh nuhtjieh eatnemefaageles fenomeenh buerkiestidh, tjïelkestidh jïh digkiedidh. Dah aaj maahtoem vuesiehtieh jïh evtiedieh gosse goerehtieh, argumenteerieh, analyseerieh jïh ussjededtieh eatnemefaageles teemaj bïjre jïh ektiedimmien bïjre dej gaskem, jïh jïjtsh gaavnoeh jïh illedahkh vuarjasjieh. Dah aaj maahtoem vuesiehtieh jïh evtiedieh gosse faagen praksish nuhtjieh, jïh gosse ussjededtieh guktie eatnemevitenskapeles daajroe evtiesåvva. Learohkh aaj maahtoem vuesiehtieh gosse programmeeeremem nuhtjieh jïh teknologijem goerehtieh.

Lohkehtæjja edtja sjïehteladtedh guktie learohkh leah meatan jïh lïeremelastose skreejrehtidh viehkine sjïehteladtedh jeereldihkie, praktihkeles jïh kraanskoje barkoevuekide. Lohkehtæjja jïh learohkh edtjieh learohki evtiedimmien bïjre eatnemefaagesne soptsestalledh. Learohkh edtjieh nuepiem åadtjodh goerehtidh jïh pryövedh. Dan maahtoem mietie maam learohkh vuesiehtieh, edtjieh nuepiem åadtjodh baakoeh bïejedh dïsse maam dååjroeh sijjieh haalvoeh, jïh jïjtsh faageles evtiedimmien bijjelen ussjedadtedh. Lohkehtæjja edtja dan guhkiebasse lïeremen bïjre bïhkedidh jïh lïerehtimmiem sjïehteladtedh guktie learohkh maehtieh bïhkedassem nuhtjedh sov maahtoem eatnemefaagesne evtiedidh.

Galhkuvevuarjasjimmie

Galhkuvevuarjasjimmie edtja dam tjåenghkies maahtoem vuesiehtidh maam learohke seabradahkefaagesne åtna gosse lïerehtimmiem galhkoe 10. daltesen mænngan. Lohkehtæjja edtja soejkesjidh jïh sjïehteladtedh guktie learohkh åadtjoeh sijjen maahtoem vuesiehtidh joekehtslaakan, mesnie goerkese, ussjedadteme jïh laejhtehks ussjedimmie, ovmessie ektiedimmine. Lohkehtæjja edtja karakteerem eatnemefaagese bïejedh dan maahtoen mietie maam learohke vuesiehtamme gosse satne lea daajroeh jïh tjiehpiesvoeth ektesne nuhtjeme. Karakteere edtja aaj dan maahtoen mietie årrodh maam learohke lea vuesiehtamme gosse learohke praktihkeles faagem goerehte.