Luonndofáhka sáme (NAT02‑04)
Máhtudakulme ja árvustallam
Máhtudakulme 10. jahkedáse maŋŋela
Åhpadusá ulmme le oahppe galggá máhttet
- gatjádallat ja dahkat hypotesajt luonndofágalasj fenomienaj birra, identifisierit tjanádum ja friddja variábelijt ja tjoahkkit diedojt váj vásstádusájt gávnná
- analysieritja adnet
Analysierit le guoradallat ássjev, gávnev jali moallánagáv, ja dan baktu dádjadit sisanov jali vuojnov. Analysierit máhttá merkahit dárkkelis ja systemáhtalasj giehtadallam ájnegasj elementajs ja aktijvuodav daj gaskan. Guoradallam máhttá aj guosskat barggoprosæssaj.
tjoahkkiduvvam diedojt stiellitjit tjielggidusájt, árvvaladdatAdnet le gå juojddáv ávkástalá jali juojddáv dagá ájggomusáv jåvsåtjit. Adnet le vargga sæmmi gå ávkástallat, sæmmi gå adnuj válldet duola dagu barggovuogev jali vædtsagav.
tjielggidusájt guoskavasj teorijja milta ja árvustallatÁrvvaladdat le tjielggit ássjev madin åvddånbuktá iesjgeŋgalágásj bielijt ássjen ja argumentieri divna bielij åvdås. Árvvaladdam máhttá låhpaduvvat konklusjåvnåjn. Árvvaladdat máhttep aktu dahkat jali iehtjádij siegen. Dágástallam moaddásij gaskan ássje jali vidjurij birra máhttá árvvaladdam liehket.
ietjas ja iehtjádij åtsådimij kvalitiehtavÁrvustallat le árvvaladdat iesjgeŋgalágásj bielij birra ássjes jali vuojnos. Máhttá aj merkahit kvalitiehtav buktagis jali prosessas árvvaladdat. Árvustallam álu vaddá mærrádusáv jali konklusjåvnåv.
- adnetja dahkat modellajt ma tsoavttsu jali gåvvidi luonndofágalasj prosessajt ja vuogádagájt ja tjielggit modellaj ávkijt ja ráddjimusájt
Adnet le gå juojddáv ávkástalá jali juojddáv dagá ájggomusáv jåvsåtjit. Adnet le vargga sæmmi gå ávkástallat, sæmmi gå adnuj válldet duola dagu barggovuogev jali vædtsagav.
- sæbrrat vádáárvustallamijda ma li tjanáduvvam gæhttjaladdamijda ja tjuovvot jasskavuoda dåjmajt
- vaddet buojkulvisájt ájggeguovddelis dutkamis ja árvvaladdatgåktu ådå máhtto ihtá aktisasjbargo ja dálásj máhto lájttális lahkanime baktu
Árvvaladdat le tjielggit ássjev madin åvddånbuktá iesjgeŋgalágásj bielijt ássjen ja argumentieri divna bielij åvdås. Árvvaladdam máhttá låhpaduvvat konklusjåvnåjn. Árvvaladdat máhttep aktu dahkat jali iehtjádij siegen. Dágástallam moaddásij gaskan ássje jali vidjurij birra máhttá árvvaladdam liehket.
- åtsådit, dádjadit
Åtsådit la muossádit ja gæhttjaladdat ja máhttá diehtemvájnogisvuodav ja imájdallamav bærrájgæhttjat. Åtsådit máhttá merkahit ávastit, åhtsåt, ájttsat, dárkustallat ja guoradallat. Muhttijn dasi gullu gæhttjaladdat jali evaluierit barggamvuogijt, buktagijt jali vædtsagijt. Luonndofágan la dáhtájt adnet ja gatjádallat tjielggima diehti ållu vuodulasj gå galggá åtsådit.
ja stiellit teknologijjalasj vuogádagájt majna li sáddijiddje ja vuosstájválldeDádjadit le árvvedit mav juojddá merkaj, mij javladuvvá jali gåktu dan vijor le. Dádjadusáv máhttá vuosedit gå tjielggi, máhttelisvuodajt árvvaladdá, vuogijt buohtastahttá jali kvalitiehtav árvustallá.
- adnetprogrammerimav luonndofágalasj fenomienajt åtsådittjat
Adnet le gå juojddáv ávkástalá jali juojddáv dagá ájggomusáv jåvsåtjit. Adnet le vargga sæmmi gå ávkástallat, sæmmi gå adnuj válldet duola dagu barggovuogev jali vædtsagav.
- åtsåditkemijjalasj reaksjåvnåjt, tjielggit mássabisodimev ja gåvvidit nágin boalldemreaksjåvnåjt
Åtsådit la muossádit ja gæhttjaladdat ja máhttá diehtemvájnogisvuodav ja imájdallamav bærrájgæhttjat. Åtsådit máhttá merkahit ávastit, åhtsåt, ájttsat, dárkustallat ja guoradallat. Muhttijn dasi gullu gæhttjaladdat jali evaluierit barggamvuogijt, buktagijt jali vædtsagijt. Luonndofágan la dáhtájt adnet ja gatjádallat tjielggima diehti ållu vuodulasj gå galggá åtsådit.
- adnetatåvmmåmodellajt ja periåvdålasj systiemav tjielggitjit vuodoábnnasijt ja kemijjalasj aktijvuodaj dåbddomerkajt
Adnet le gå juojddáv ávkástalá jali juojddáv dagá ájggomusáv jåvsåtjit. Adnet le vargga sæmmi gå ávkástallat, sæmmi gå adnuj válldet duola dagu barggovuogev jali vædtsagav.
- gåvviditsjaddogoahtevájkkudusáv ja tjielggit faktåvråjt ma máhtti sivvan globála dálkádakrievddadusájda
Gåvvidit la tjielggit jali subtsastit nágin dáhpádusá, dile, barggoprosessa jali fágalasj vidjura birra njálmálattjat, tjálalattjat jali digitálalattjat. Gåvvidit máhttá aj liehket adnet guoskavasj fáhkabuojkuldagájt systematisieritjit máhtudagájt ábnnasa birra.
- tjielggit enersjijjabisodimev ja enersjijjakvalitiehtav ja åtsåditiesjguhtiklágásj vuogijt målssot, doalvvot ja vuorkudit enersjijjav
Åtsådit la muossádit ja gæhttjaladdat ja máhttá diehtemvájnogisvuodav ja imájdallamav bærrájgæhttjat. Åtsådit máhttá merkahit ávastit, åhtsåt, ájttsat, dárkustallat ja guoradallat. Muhttijn dasi gullu gæhttjaladdat jali evaluierit barggamvuogijt, buktagijt jali vædtsagijt. Luonndofágan la dáhtájt adnet ja gatjádallat tjielggima diehti ållu vuodulasj gå galggá åtsådit.
- árvvaladdatgåktu enersjijjabuvtadibme ja enersjijjaadno máhttá birrasij vájkkudit bájke ja globála dásen
Árvvaladdat le tjielggit ássjev madin åvddånbuktá iesjgeŋgalágásj bielijt ássjen ja argumentieri divna bielij åvdås. Árvvaladdam máhttá låhpaduvvat konklusjåvnåjn. Árvvaladdat máhttep aktu dahkat jali iehtjádij siegen. Dágástallam moaddásij gaskan ássje jali vidjurij birra máhttá árvvaladdam liehket.
- gåvviditgåktu dutke li evolusjåvnnåteorijjav gávnnam ja adnet
Gåvvidit la tjielggit jali subtsastit nágin dáhpádusá, dile, barggoprosessa jali fágalasj vidjura birra njálmálattjat, tjálalattjat jali digitálalattjat. Gåvvidit máhttá aj liehket adnet guoskavasj fáhkabuojkuldagájt systematisieritjit máhtudagájt ábnnasa birra.
dav tjielggitjit biologijjalasj moattebelakvuoda åvddånimevAdnet le gå juojddáv ávkástalá jali juojddáv dagá ájggomusáv jåvsåtjit. Adnet le vargga sæmmi gå ávkástallat, sæmmi gå adnuj válldet duola dagu barggovuogev jali vædtsagav.
- buohtastahttetiesjguhtik organismaj sellajt ja buojkodit gåktu tsiekkadus ja dåjma li aktij tjanádum
Buohtastahttet le guoradallat avtalágásjvuodajt ja sieradusájt guovte jali moatte vidjurij gaskan.
- åtsåditabiohtalasj ja biohtalasj faktåvråj aktijvuodajt ekovuogádagan ja dágástallat gåktu enersjijja ja materija målsoduvvi jålådijn
Åtsådit la muossádit ja gæhttjaladdat ja máhttá diehtemvájnogisvuodav ja imájdallamav bærrájgæhttjat. Åtsådit máhttá merkahit ávastit, åhtsåt, ájttsat, dárkustallat ja guoradallat. Muhttijn dasi gullu gæhttjaladdat jali evaluierit barggamvuogijt, buktagijt jali vædtsagijt. Luonndofágan la dáhtájt adnet ja gatjádallat tjielggima diehti ållu vuodulasj gå galggá åtsådit.
- vaddet buojkulvisájt ja árvvaladdatájggeguovddelis dilemmajt ma li luondoboanndudagáj ávkástallamij ja biologijjalasj moattebelakvuoda massemij tjanáduvvam
Árvvaladdat le tjielggit ássjev madin åvddånbuktá iesjgeŋgalágásj bielijt ássjen ja argumentieri divna bielij åvdås. Árvvaladdam máhttá låhpaduvvat konklusjåvnåjn. Árvvaladdat máhttep aktu dahkat jali iehtjádij siegen. Dágástallam moaddásij gaskan ássje jali vidjurij birra máhttá árvvaladdam liehket.
- praktihkalasj oassálasstema baktu vuosedit gåktu bierggit luondon, ja buohtastahttet bierggimav iesjguhtik sáme guovlojn
- tjielggit gåktu fotosyntesa ja sellavuojŋŋam vaddi enersjijjav divna dasi mij viessu karbonjålådime baktu
- adnetplatetektonihkkateorijjav tjielggitjit ednama åvddånimev ájgij tjadá ja vaddet buojkulvisájt ájttsamijda ma teorijjav doarjju
Adnet le gå juojddáv ávkástalá jali juojddáv dagá ájggomusáv jåvsåtjit. Adnet le vargga sæmmi gå ávkástallat, sæmmi gå adnuj válldet duola dagu barggovuogev jali vædtsagav.
- árvvaladdatássjijt ma guosski seksuálalasj ja reproduktijva varresvuohtaj
Árvvaladdat le tjielggit ássjev madin åvddånbuktá iesjgeŋgalágásj bielijt ássjen ja argumentieri divna bielij åvdås. Árvvaladdam máhttá låhpaduvvat konklusjåvnåjn. Árvvaladdat máhttep aktu dahkat jali iehtjádij siegen. Dágástallam moaddásij gaskan ássje jali vidjurij birra máhttá árvvaladdam liehket.
- buohtastahttetnærvvavuogádagáv ja hormåvnnåvuogádagáv ja gåvvidit
Buohtastahttet le guoradallat avtalágásjvuodajt ja sieradusájt guovte jali moatte vidjurij gaskan.
gåktu gárevselga, dálkkasa, birásselga ja doping vájkkudi signállavuogádagájdaGåvvidit la tjielggit jali subtsastit nágin dáhpádusá, dile, barggoprosessa jali fágalasj vidjura birra njálmálattjat, tjálalattjat jali digitálalattjat. Gåvvidit máhttá aj liehket adnet guoskavasj fáhkabuojkuldagájt systematisieritjit máhtudagájt ábnnasa birra.
- gåvviditrubmaha immuvnnasuodjalusáv ja gåktu vaksijna doajmmi, ja tjielggit man ájnnasa vaksijna li álmmukvarresvuohtaj
Gåvvidit la tjielggit jali subtsastit nágin dáhpádusá, dile, barggoprosessa jali fágalasj vidjura birra njálmálattjat, tjálalattjat jali digitálalattjat. Gåvvidit máhttá aj liehket adnet guoskavasj fáhkabuojkuldagájt systematisieritjit máhtudagájt ábnnasa birra.
Åhpadattijn árvustallam
Åhpadattijn árvustallam galggá viehkken åvdedit oahppamav ja fáhkamáhtudagáv åvddånahttet. Oahppe vuosedi ja åvddånahtti máhtudagáv 8., 9. ja 10 dásen gå adni fáhkagielav, teorijjajt ja modellajt gå gåvvidi, tjielggiji ja árvvaladdi luonndofágalasj fenomienajt. Sij vuosedi ja åvddånahtti aj máhtudagáv gå åtsådi, argumentieriji, analysieriji ja reflektieriji luonndofágalasj tiemáj badjel ja gåktu da aktij gulluji, ja árvustalli ietjasa gávnnusijt ja båhtusijt. Duodden vuosedi ja åvddånahtti máhtudagáv gå fága barggamvuogijt tjuovvu, ja gå reflektieriji gåktu luonndodiedalasj máhtto åvddån. Oahppe vuosedi aj máhtudagáv gå programmeriji ja åtsådi teknologijjav. Åhpadiddje galggá dilev láhtjet oahppijoassálasstemij ja arvusmahttet oahppammiellaj fágan gå åhpadusáv hiebat moattebelak, praktihkalasj ja åtsådiddje barggovuogijda. Åhpadiddje ja oahppe galggi ságastallat oahppij åvddånime birra luonndofágan. Oahppe galggi bessat åtsådit ja gæhttjaladdat. Dajna máhtudagájn mav oahppe vuosedi, galggi bessat moalgget majt ietjasa mielas bukti, ja ietjas fágalasj åvddånime badjel reflektierit. Åhpadiddje galggá bagádallat ienep oahppama gáktuj ja åhpadimev hiebadit navti váj oahppe bessi bagádallamij milta vijdedit ietjasa máhtudagáv luonndofágan.
Loahppaárvustallam
Åbbålasjkarakterra galggá gåvvidit oahppe åbbålasj máhtudagáv luonndofágan gå ålli 10. dáse åhpadimev. Åhpadiddje galggá plánit ja dilev láhtjet váj oahppe bessi vuosedit ietjasa máhtudagáv målsudahkes vuogij majda gulluji dádjadibme, refleksjåvnnå ja lájttális ájádallam iesjgeŋga dilijn. Åhpadiddje galggá biedjat karakterav luonndofágan máhtudagá milta mav oahppe la vuosedam gå oahppe gaskos máhtov ja dádjadusáv fága sisano ja aktijvuodaj birra. Åhpadiddje galggá biedjat karakterav máhtudagá milta mav oahppe la vuosedam gå praktihkalattjat ja åtsådiddje láhkáj fágajn barggá.