Luonndofáhka sáme (NAT02‑04)
Máhtudakulme ja árvustallam
Máhtudakulme 7. jahkedáse maŋŋela
Åhpadusá ulmme le oahppe galggá máhttet
- gatjádallat ja dahkat hypotesajt luonndofágalasj fenomienaj birra, identifisierit variábelijt ja tjoahkkit diedojt váj vásstádusájt gávnná
- ieridit ájttsamij ja ájádusbåhtusij gaskan, organisierit diedojt,adnetsivva-vájkkudus-argumentierimijt, konklusjåvnåjt dahkat,
Adnet le gå juojddáv ávkástalá jali juojddáv dagá ájggomusáv jåvsåtjit. Adnet le vargga sæmmi gå ávkástallat, sæmmi gå adnuj válldet duola dagu barggovuogev jali vædtsagav.
árvustallatvihkegáldojt jaÁrvustallat le árvvaladdat iesjgeŋgalágásj bielij birra ássjes jali vuojnos. Máhttá aj merkahit kvalitiehtav buktagis jali prosessas árvvaladdat. Árvustallam álu vaddá mærrádusáv jali konklusjåvnåv.
åvddånbuktetgávnnusijtÅvddånbuktet la vuosedit, tjielggit ja åvddån biedjat muhtem fágalasj vidjurav jali buktagav njálmálattjat, tjálalattjat jali digitálalattjat. Åvddånbuktema ulmme l vidjurav jali buktagav iehtjádijda rahpat. Åvddånbuktet máhttá aj merkahit tjuorggat jali vuosádallat.
- adnetja
Adnet le gå juojddáv ávkástalá jali juojddáv dagá ájggomusáv jåvsåtjit. Adnet le vargga sæmmi gå ávkástallat, sæmmi gå adnuj válldet duola dagu barggovuogev jali vædtsagav.
árvustallatmodellajt ma åvdåsti fenomienajt majt ij máhte njuolgga ájttsat, ja tjielggit manen modella aneduvvi luonndofáganÁrvustallat le árvvaladdat iesjgeŋgalágásj bielij birra ássjes jali vuojnos. Máhttá aj merkahit kvalitiehtav buktagis jali prosessas árvvaladdat. Árvustallam álu vaddá mærrádusáv jali konklusjåvnåv.
- låhkåt jadádjaditvádámierkkimav ja
Dádjadit le árvvedit mav juojddá merkaj, mij javladuvvá jali gåktu dan vijor le. Dádjadusáv máhttá vuosedit gå tjielggi, máhttelisvuodajt árvvaladdá, vuogijt buohtastahttá jali kvalitiehtav árvustallá.
reflektieritdan ulme birraReflektierit le guoradallat ja usjudallat iesjgeŋgalágásj bielijt ietjas jali iehtjádij dagojn, guottoj ja ájádusájn. Máhttep aj reflektierit ássjij ja vidjurij, dåjmaj jali ietjama oahppama birra. Reflektierit merkaj gæhttjalit ietjas ájádusájt ja guottojt, ja nav åvddånahttet dádjadusáv.
- vaddet buojkulvisájt dasi gåktu luonndodiedalasj máhtto la åvddånam ja vil åvddån
- vaddet buojkulvisájt dasi gåktu árbbemáhtto la vájkkudam ja vil vájkkut luonndodiedalasj máhttuj
- åtsådit, stiellit ja programmerit teknologijjalasj vuogádagájt majna li oase ma aktan doajmmi
Åtsådit la muossádit ja gæhttjaladdat ja máhttá diehtemvájnogisvuodav ja imájdallamav bærrájgæhttjat. Åtsådit máhttá merkahit ávastit, åhtsåt, ájttsat, dárkustallat ja guoradallat. Muhttijn dasi gullu gæhttjaladdat jali evaluierit barggamvuogijt, buktagijt jali vædtsagijt. Luonndofágan la dáhtájt adnet ja gatjádallat tjielggima diehti ållu vuodulasj gå galggá åtsådit.
- hábbmit ja stiellit buktagav addnedárboj milta
- reflektieritgåktu teknologijja máhttá hásstalusájt tjoavddet, vejulasjvuodajt rahpat ja ådå tjuolmajt buktet
Reflektierit le guoradallat ja usjudallat iesjgeŋgalágásj bielijt ietjas jali iehtjádij dagojn, guottoj ja ájádusájn. Máhttep aj reflektierit ássjij ja vidjurij, dåjmaj jali ietjama oahppama birra. Reflektierit merkaj gæhttjalit ietjas ájádusájt ja guottojt, ja nav åvddånahttet dádjadusáv.
- åtsåditábnasrievddadimijt ja kemijjalasj reaksjåvnåjt ja
Åtsådit la muossádit ja gæhttjaladdat ja máhttá diehtemvájnogisvuodav ja imájdallamav bærrájgæhttjat. Åtsådit máhttá merkahit ávastit, åhtsåt, ájttsat, dárkustallat ja guoradallat. Muhttijn dasi gullu gæhttjaladdat jali evaluierit barggamvuogijt, buktagijt jali vædtsagijt. Luonndofágan la dáhtájt adnet ja gatjádallat tjielggima diehti ållu vuodulasj gå galggá åtsådit.
gåvviditdaj dåbddomerkajtGåvvidit la tjielggit jali subtsastit nágin dáhpádusá, dile, barggoprosessa jali fágalasj vidjura birra njálmálattjat, tjálalattjat jali digitálalattjat. Gåvvidit máhttá aj liehket adnet guoskavasj fáhkabuojkuldagájt systematisieritjit máhtudagájt ábnnasa birra.
- adnetpartihkalmodellav tjielggitjit nanos ábnnasij, låsjkudisáj ja gássaj dåbddomerkajt ja ábnasrievddadimijt
Adnet le gå juojddáv ávkástalá jali juojddáv dagá ájggomusáv jåvsåtjit. Adnet le vargga sæmmi gå ávkástallat, sæmmi gå adnuj válldet duola dagu barggovuogev jali vædtsagav.
- åtsåditelektrisitiehtalasj ja magniehtalasj fámojt gæhttjaladdamij baktu ja ságastallat gåktu ávkástallap elektrisitiehtalasj enersjijjav bæjválasj iellemin
Åtsådit la muossádit ja gæhttjaladdat ja máhttá diehtemvájnogisvuodav ja imájdallamav bærrájgæhttjat. Åtsådit máhttá merkahit ávastit, åhtsåt, ájttsat, dárkustallat ja guoradallat. Muhttijn dasi gullu gæhttjaladdat jali evaluierit barggamvuogijt, buktagijt jali vædtsagijt. Luonndofágan la dáhtájt adnet ja gatjádallat tjielggima diehti ållu vuodulasj gå galggá åtsådit.
- tjielggit gåktu organisma máhtti tjuoldeduvvat oajvvejuohkusijda, ja vaddet buojkulvisájt iesjguhtiklágásj organismaj dåbddomerkajs
- tjielggit biologijjalasj moattebelakvuoda merkadusáv jatjadáditdåjmajt ma bisodit biologijjalasj moattebelakvuodav lahkabirrasin
Tjadádit le álgadit, dahkat ja ållidit juojddáv, duola dagu dahkamusáv, guoradallamav jali bargov mav ájgo dahkat.
- ævtodit dåjmajt gáhttit biologijjalasj moattebelakvuodav nuorttaguovlojn ja vaddet buojkulvisájt man ájnas árbbemáhtto la luonndoháldadimen
- åtsåditja buojkodit iesjguhtiklágásj biebbmoværmádagájt ja
Åtsådit la muossádit ja gæhttjaladdat ja máhttá diehtemvájnogisvuodav ja imájdallamav bærrájgæhttjat. Åtsådit máhttá merkahit ávastit, åhtsåt, ájttsat, dárkustallat ja guoradallat. Muhttijn dasi gullu gæhttjaladdat jali evaluierit barggamvuogijt, buktagijt jali vædtsagijt. Luonndofágan la dáhtájt adnet ja gatjádallat tjielggima diehti ållu vuodulasj gå galggá åtsådit.
adnetdájt dágástalátjit gåktu luonndo l aktij tjanádumAdnet le gå juojddáv ávkástalá jali juojddáv dagá ájggomusáv jåvsåtjit. Adnet le vargga sæmmi gå ávkástallat, sæmmi gå adnuj válldet duola dagu barggovuogev jali vædtsagav.
- gåvviditja visualiserit gåktu jánndur, mánnodáse ja jábe sjaddi, ja ságastallat gåktu dá vájkkudi iellemij ednamin ja sáme dábijda luondov ávkástallat
Gåvvidit la tjielggit jali subtsastit nágin dáhpádusá, dile, barggoprosessa jali fágalasj vidjura birra njálmálattjat, tjálalattjat jali digitálalattjat. Gåvvidit máhttá aj liehket adnet guoskavasj fáhkabuojkuldagájt systematisieritjit máhtudagájt ábnnasa birra.
- tjielggit ednama ævtojt iellemij jabuohtastahttetietjá ilmmegávnij vuobmanin
Buohtastahttet le guoradallat avtalágásjvuodajt ja sieradusájt guovte jali moatte vidjurij gaskan.
- tjielggit gåktu geologijjalasj jålådibme, pláhtatektonihkka ja ålgoldis fámo li maŋen duov dáv duobddágav hábbmimin ja rievddadimen
- tjielggit fusalasj ja psykalasj rievddadusájt pubertiehtan ja ságastallat gåktu dá máhtti vájkkudit dåbdojda, dagojda ja seksualitiehttaj
- tjielggit muhtem orgádnavuogádagájt rubmahin jagåvviditgåktu vuogádagá aktan doajmmi
Gåvvidit la tjielggit jali subtsastit nágin dáhpádusá, dile, barggoprosessa jali fágalasj vidjura birra njálmálattjat, tjálalattjat jali digitálalattjat. Gåvvidit máhttá aj liehket adnet guoskavasj fáhkabuojkuldagájt systematisieritjit máhtudagájt ábnnasa birra.
Åhpadattijn árvustallam
Åhpadattijn árvustallam galggá viehkken åvdedit oahppamav ja fáhkamáhtudagáv åvddånahttet. Oahppe vuosedi ja åvddånahtti máhtudagáv luonndofágan 5., 6. ja 7. dásen gå árvustalli ja adni fáhkamoallánagájt ja modellajt åtsådittjat, buojkodittjat ja tjielggitjit luonndofágalasj fenomienajt. Oahppe vuosedi ja åvddånahtti aj máhtudagáv gå metåvdåjt válljiji, åtsådi ja reflektieriji teknologijja ja ietjá luonndofágalasj tiemáj birra ja árvustalli ietjasa gávnnusijt ja båhtusijt. Åhpadiddje galggá dilev láhtjet oahppijoassálasstemij ja arvusmahttet oahppammiellaj fágan gå åhpadusáv hiebat moattebelak, praktihkalasj ja åtsådiddje barggovuogijda. Åhpadiddje ja oahppe galggi ságastallat oahppij åvddånime birra luonndofágan. Oahppe galggi bessat åtsådit ja gæhttjaladdat. Dajna máhtudagájn mav oahppe vuosedi, galggi bessat moalgget majt ietjasij mielas bukti, ja majt buorebut nahki gå åvddåla. Åhpadiddje galggá bagádallat ienep oahppama gáktuj ja åhpadimev hiebadit navti váj oahppe bessi bagádallamij milta vijdedit ietjasa máhtudagáv luonndofágan.